Rối loạn cảm xúc, hành vi ở trẻ em và điều cần biết

Rối loạn cảm xúc, hành vi là tình trạng xảy ra tương đối phổ biến ở trẻ em. Các bậc phụ huynh cần theo dõi biểu hiện của trẻ để kịp thời đưa trẻ đi khám bác sĩ khi cần thiết. Bởi tình trạng này nếu không sớm điều trị sẽ ảnh hưởng rất lớn tới cuộc sống và sự phát triển của trẻ.

Rối loạn cảm xúc, hành vi ở trẻ em là gì?

Có nhiều giả định cho rằng, thời thơ ấu và tuổi vị thành niên là những khoảng thời gian vô tư, hạnh phúc. Tuy nhiên trên thực tế, có khoảng 20% trẻ em và thanh thiếu niên gặp phải một hay nhiều chứng rối loạn cảm xúc, hành vi có thể chẩn đoán được. Đa số các rối loạn này sẽ làm biến dạng các cảm xúc và hành vi bình thường.

Rối loạn cảm xúc, hành vi ở trẻ em đặc trưng bởi những biểu hiện bất thường của trẻ trong suy nghĩ, cảm xúc và hành động trong cuộc sống hằng ngày. Khi mắc các rối loạn này, trẻ thường không tuân theo các nguyên tắc ứng xử thông thường của xã hội.

Chứng rối loạn cảm xúc, hành vi có khả năng ảnh hưởng tới nhiều mặt khác nhau trong cuộc sống của trẻ. Chúng làm cản trở sự phát triển bình thường, thậm chí gây ra nhiều mối nguy hại cho trẻ.

Rối loạn cảm xúc, hành vi ở trẻ em là thuật ngữ sử dụng chung cho một số loại rối loạn tâm thần khác nhau. Phổ biến bao gồm:

1. Rối loạn lo âu

Rối loạn lo âu đề cập tới những nỗi sợ hãi, lo lắng dai dẳng kéo dài. Chúng thường gây gián đoạn khả năng tham gia vào các hoạt động vui chơi, học tập hay các tình huống xã hội điển hình phù hợp với lứa tuổi.

Thuật ngữ rối loạn lo âu là một khái niệm rất rộng, thường dùng để chỉ nhiều rối loạn khác nhau. Điển hình như:

• Rối loạn lo âu lan tỏa
• Rối loạn hoảng sợ
• Rối loạn căng thẳng sau chấn thương
• Rối loạn ám ảnh sợ xã hội
• Rối loạn ám ảnh cưỡng chế
• Nỗi sợ về một thứ cụ thể

2. Rối loạn lưỡng cực

Rối loạn lưỡng cực là tình trạng khá nghiêm trọng gây thay đổi tâm trạng nhanh chóng. Thường từ cảm giác hưng phấn hay kích động chuyển sang cảm giác tuyệt vọng và buồn bã hoặc ngược lại.

Việc thay đổi tâm trạng ở trẻ có xu hướng đi kèm với những thay đổi về sức lực và hành vi. Những trẻ bị rối loạn lưỡng cực, thay đổi về tâm trạng cũng như các triệu chứng liên quan có thể ổn định dần theo thời gian thông qua việc dùng thuốc kết hợp điều trị tâm lý.

3. Rối loạn hành vi phá hoại

Rối loạn hành vi phá hoại là thuật ngữ đề cập tới một nhóm các vấn đề về hành vi và cảm xúc của trẻ. Trẻ em và thanh thiếu niên bị rối loạn này thường gặp khó khăn trong việc tuân thủ quy tắc và cách hành xử mà xã hội chấp nhận.

Một số hành vi mà trẻ thường biểu hiện có thể bao gồm:

• Gây hấn với người và động vật
• Phá hủy tài sản
• Nói dối, lừa gạt, trộm cắp
• Trốn học
• Vi phạm nghiêm trọng các quy tắc

4. Rối loạn ăn uống

Rối loạn ăn uống được hiểu là mối bận tâm về một hình thể lý tưởng, rối loạn suy nghĩ về cân nặng, thói quen ăn uống hay ăn kiêng không an toàn. Một số tình trạng rối loạn ăn uống thường gặp ở trẻ bao gồm:

• Chán ăn tâm thần
• Chứng cuồng ăn
• Rối loạn ăn uống vô độ

Tất cả các vấn đề này có thể dẫn tới rối loạn chức năng cảm xúc và xã hội của trẻ. Thậm chí còn gây ra các biến chứng thể chất đe dọa tới tính mạng.

5. Rối loạn ám ảnh cưỡng chế

Rối loạn ám ảnh cưỡng chế trên thực tế là một dạng của rối loạn lo âu. Tình trạng này đặc trưng bởi những suy nghĩ, nỗi ám ảnh và hành vi lặp đi lặp lại. Trong đó, các hành vi lặp đi lặp lại thường được thực hiện với mong muốn ngăn ngừa các suy nghĩ ám ảnh hay khiến chúng mất đi.

6. Rối loạn loạn thần

Rối loạn loạn thần là thuật ngữ đề cập đến chứng rối loạn tâm thần nghiêm trọng. Nó có thể khiến trẻ suy nghĩ và nhận thức bất thường. Hai triệu chứng phổ biến nhất là ảo giác và hoang tưởng. Bệnh tâm thần phân liệt chính là một rối loạn loạn thần.

Nguyên nhân gây rối loạn cảm xúc, hành vi ở trẻ em

Cho đến nay, nguyên nhân chính xác gây ra tình trạng rối loạn cảm xúc ở trẻ em vẫn chưa được xác định rõ. Tuy nhiên, thông qua kết quả của nhiều khảo sát và nghiên cứu, các nhà khoa học tin rằng có nhiều yếu tố sẽ làm tăng nguy cơ mắc bệnh.

Một số yếu tố có thể khiến trẻ dễ bị rối loạn cảm xúc bao gồm:

1. Cấu trúc não và khả biến thần kinh

Nhiều bằng chứng cho thấy, những thay đổi trong cấu trúc não, sự phát triển và mức độ dẫn truyền thần kinh có thể gây ảnh hưởng tới rối loạn cảm xúc. Chẳng hạn như, các vùng não kiểm soát sự chú ý ít hoạt động hơn ở những trẻ bị rối loạn cảm xúc và hành vi.

Serotonin thấp và nhạy cảm cao với cortisol – một loại hormone căng thẳng cũng có thể đóng vai trò hình thành rối loạn. Ngoài ra, các điều kiện ảnh hưởng tới khả năng học tập cũng có thể tác động. Trên thực tế, trẻ em khuyết tật trí tuệ sẽ có nguy cơ bị rối loạn hành vi cao gấp đôi.

2. Các biến chứng khi mang thai

Rối loạn cảm xúc và hành vi dường như xảy ra phổ biến hơn ở những trẻ em bị nhẹ cân hay sinh non. Ngoài ra, chứng rối loạn này cũng có thể dễ gặp ở những trẻ tiếp xúc với chất độc trong bụng mẹ, ví dụ như khói thuốc lá. Bên cạnh đó, trẻ có cha mẹ hay người chăm sóc mắc chứng rối loạn lạm dụng chất gây nghiện cũng có thể bị ảnh hưởng.

3. Di truyền học

Rối loạn cảm xúc và hành vi có thể xảy ra trong gia đình. Điều này cho thấy rằng, yếu tố di truyền có thể là nguyên nhân phát triển chúng.

Tuy nhiên, đối với rối loạn cảm xúc và hành vi ở trẻ em, các nhà khoa học vẫn chưa xác định được một gen cụ thể liên quan đến cơ chế bệnh sinh.

4. Giới tính

Thực tế cho thấy, trẻ em nữ thường dễ bị rối loạn cảm xúc hơn là trẻ em nam. Trong khi đó, các trẻ em nam lại có xu hướng phát triển rối loạn hành vi nhiều hơn. Nguyên nhân thường do khác biệt về mặt sinh học, chuẩn mực giới tính hay kỳ vọng.

Trẻ em nữ bị rối loạn cảm xúc, hành vi thường dễ bộc lộ sự hung hăng qua lời nói hơn là hành động. Điều này cho thấy hành vi ít rõ ràng hơn. Do đó ít có khả năng nhận được chẩn đoán hơn.

5. Chấn thương

Chấn thương tâm lý là một phản ứng rất phức tạp về cả cảm xúc và thể chất. Tiếp xúc sớm với dạng chấn thương này có thể ảnh hưởng tới sự phát triển của trẻ.

Bất cứ trải nghiệm nào gây ra sự đau khổ đáng kể đều có thể dẫn tới tổn thương. Những vị dụ phổ biến nhất có khả năng cao ảnh hưởng tới trẻ bao gồm:

• Một cuộc sống gia đình không ổn định
• Mối quan hệ khó khăn với cha mẹ hay người chăm sóc
• Kỷ luật không nhất quán hay khắc nghiện
• Trẻ bị lạm dụng thể chất hoặc tình cảm

Dấu hiệu nhận biết rối loạn cảm xúc, hành vi ở trẻ em

Rối loạn cảm xúc ở trẻ em có thể biểu hiện khác nhau ở mỗi bé. Dưới đây là một số triệu chứng cảnh báo rằng con bạn có thể đang bị rối loạn cảm xúc, hành vi:

• Nỗi buồn dai dẳng kéo dài từ 2 tuần trở lên
• Rút lui khỏi hay tránh các tương tác xã hội
• Tự làm tổn thương bản thân hay nói về việc làm tổn thương chính mình
• Bùng phát hay cực kỳ cáu kỉnh
• Hành vi mất kiểm soát có thể gây hại
• Thay đổi mạnh mẽ về tâm trạng, tính cách hoặc hành vi
• Thay đổi thói quen ăn uống
• Giảm cân
• Khó ngủ
• Thường xuyên đau bụng, đau đầu
• Khó tập trung
• Những thay đổi trong kết quả học tập
• Trốn học hay bỏ học
• Nói về cái chết hay tự tử

Các bậc phụ huynh cần theo dõi sát sao biểu hiện của con trẻ để nhận thấy rõ hơn những bất thường xảy ra. Điều này giúp kịp thời đưa trẻ đi thăm khám khi thấy thật sự cần thiết.

Rối loạn cảm xúc ở trẻ em có nguy hiểm không?

Rối loạn cảm xúc và hành vi ở trẻ em là tình trạng tuyệt đối không được xem thường. Nếu không được điều trị kịp thời và đúng cách, chu kỳ của bệnh sẽ ngày càng gia tăng về cả mức độ lẫn tần suất.

Các triệu chứng rối loạn cảm xúc, hành có thể khiến cho trẻ bị ảnh hưởng nặng nề cả về thể chất lẫn tinh thần. Trẻ thường rất dễ bị thương do các hành vi gây hấn. Thậm chí trong nhiều trường hợp, trẻ còn có thể phát sinh ý nghĩ hay hành vi tự sát.

Đôi khi trẻ còn gặp phải các triệu chứng loạn thần, dùng rượu bia hay chất gây nghiện. Tình trạng này xảy ra đặc biệt phổ biến ở đối tượng trẻ vị thành niên hoặc thanh thiếu niên.

Chẩn đoán rối loạn cảm xúc, hành vi ở trẻ em

Tình trạng rối loạn cảm xúc, hành vi ở trẻ em được chẩn đoán dựa trên dấu hiệu và mức độ ảnh hưởng tới cuộc sống hằng ngày của trẻ. Chẩn đoán có thể được xác định bởi bác sĩ tâm thần, nhà tâm lý học hay chuyên gia chăm sóc sức khỏe tâm thần.

Các đánh giá có thể bao gồm:

• Hoàn thành bài kiểm tra y tế
• Tiền sử bệnh lý
• Tiền sử chấn thương cả về thể chất và cảm xúc
• Tiền sử gia đình về sức khỏe thể chất và tinh thần
• Xem xét các triệu chứng và mối quan tâm chung với phụ huynh
• Tiến trình phát triển của trẻ
• Quá trình học tập
• Phỏng vấn phụ huynh
• Trò chuyện và quan sát hoạt động của trẻ
• Đánh giá tiêu chuẩn dựa theo bảng câu hỏi dành cho trẻ và phụ huynh

Trên thực tế, chẩn đoán rối loạn cảm xúc, hành vi ở trẻ em có thể mất nhiều thời gian. Nguyên nhân là do trẻ nhỏ thường khó hiểu hay khó thể hiện cảm xúc. Hơn nữa sự phát triển bình thường giữa các trẻ là khác nhau. Do đó, bác sĩ có thể thay đổi hoặc điều chỉnh chẩn đoán theo thời gian.

Điều trị rối loạn cảm xúc, hành vi ở trẻ em

Trẻ bị rối loạn cảm xúc, hành vi nếu không được điều trị sẽ gây ra nhiều tác động xấu cho cả sức khỏe thể chất và tinh thần. Thậm chí là làm tăng nguy cơ bị rối loạn chức năng sau này. Tốt nhất, nên can thiệp điều trị càng sớm thì kết quả sẽ càng khả quan.

Một nghiên cứu lớn ở Hoa Kỳ xác định rằng, việc quản lý bằng thuốc và điều trị hành vi có thể giúp cải thiện các triệu chứng rối loạn cảm xúc, hành vi ở trẻ. Cụ thể như sau:

1. Tâm lý trị liệu

Tâm lý trị liệu là phương pháp điều trị phổ biến cho chứng rối loạn lo âu. Phương pháp này còn được gọi là liệu pháp trò chuyện hay liệu pháp hành vi. Mặc dù tốn nhiều thời gian nhưng đây là một cách để giải quyết tốt những lo lắng về sức khỏe tâm thần bằng cách nói chuyện với chuyên gia sức khỏe tâm thần hay nhà tâm lý học.

Với trẻ nhỏ, liệu pháp tâm lý có thể bao gồm các trò chơi hay thời gian chơi cũng như những vấn đề xảy ra trong khi chơi. Trong quá trình trị liệu tâm lý, trẻ nhỏ và thanh thiếu niên sẽ được học cách nói về những suy nghĩ và cảm xúc. Đồng thời học cách phản ứng với chúng cùng các hành vi mới và kỹ năng đối phó.

2. Sử dụng thuốc

Sử dụng thuốc không phải là phương pháp điều trị đặc hiệu cho chứng rối loạn cảm xúc, hành vi ở trẻ em. Tuy nhiên trong rất nhiều trường hợp, đây là một phần của kế hoạch điều trị.

Bác sĩ có thể kê toa cho trẻ sử dụng một số loại thuốc sau đây:

• Thuốc kích thích
• Thuốc chống trầm cảm
• Thuốc chống lo âu
• Thuốc chống loạn thần
• Thuốc ổn định tâm trạng

Bác sĩ sẽ giải thích rõ những rủi ro, tác dụng phụ cũng như lợi ích của việc điều trị bằng thuốc. Bạn cần theo dõi sát sao quá trình con trẻ uống thuốc. Tránh để trẻ uống quá hay thiếu liều bởi có thể ảnh hưởng đến kế hoạch điều trị và gây ra các vấn đề ngoài mong muốn.

3. Phụ huynh cần kiên nhẫn với trẻ

Sự đồng cảm, thái độ hợp tác và tính tình điềm đạm là những yếu tố quan trọng, cha mẹ cần áp dụng khi con mình gặp khó khăn. Ngoài ra, cha mẹ cũng nên biết khi nào con trẻ cần giúp đỡ.

Trường hợp cảm xúc và hành vi của trẻ gây phá vỡ các hoạt động thường xuyên của gia đình hay việc học hành của chúng hoặc nếu chúng trở nên bạo lực thì đã tới lúc bạn cần đến sự giúp đỡ của chuyên gia.

Nuôi dạy những đứa trẻ có vấn đề về cảm xúc và hành vi không bao giờ là đơn giản. Nhưng bạn tuyệt đối không được vội vàng chẩn đoán hay quá nghiêm khắc với chúng. Thay vào đó nên tìm đến sự giúp đỡ.

Bác sĩ nhi khoa của con bạn sẽ cung cấp thông tin chi tiết về vấn đề liệu hành vi của trẻ có bình thường so với độ tuổi của chúng hay không. Sau đó sẽ cung cấp các nguồn lực cần thiết để hỗ trợ.

Rối loạn cảm xúc, hành vi ở trẻ em là tình trạng xảy ra tương đối phổ biến hiện nay. Tuy nhiên các triệu chứng ở trẻ có thể không rõ ràng và khó xác định. Tốt nhất các bậc phụ huynh nên đưa trẻ đi thăm khám nếu quan sát thấy các triệu chứng bất thường kéo dài.